Αγιά Σοφιά: Παγκόσμιο Μνημείο Χριστιανοσύνης

Η Αγία Σοφία ή Αγια-Σοφιά (τουρκικά: Ayasofya, λατινικά: Sancta Sophia ή Sancta Sapientia), είναι γνωστή κι ως «Ναός της Αγίας του Θεού Σοφίας» ή ως η «Μεγάλη Εκκλησία». Αφορά σε έναν πρώην χριστιανικό ναό, ο οποίος αργότερα μετετράπη σε ισλαμικό τέμενος για να καταλήξει σε μουσείο.

Η έδρα της βρίσκεται στην Κωνσταντινούπολη. Ο ναός εγκαινιάστηκε στις 11 Μαΐου 330 μ.Χ., κι αφιερώθηκε στην Σοφία του Θεού, στα πλαίσια ενός ευρύτερου προγράμματος οικοδόμησης γύρω από το Μέγα Παλάτι. Η Αγία Σοφία εγκαινιάστηκε το 360, στα χρόνια του Κωνσταντίου Β΄. Μαζί με το ναό της Αγίας Ειρήνης αποτελούσε τον κύριο καθεδρικό ναό της πρωτεύουσας και την έδρα του Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης. Ο ναός καταστράφηκε από φωτιά, το 404, για να ξαναχτιστεί αργότερα. Εγκαινιάζεται ξανά το 415, όταν βασίλευε ο Θεοδόσιος Β΄, για να καταστραφεί για ακόμα μια φορά, από τους οπαδούς του πατριάρχη, με τον οποίο ο Θεοδόσιος βρισκόταν σε διαμάχη. Κατά τη Στάση του Νίκα, το 532, ο ναός θα υποστεί σοβαρές ζημιές.

Από το 537 έως το 1453 λειτουργεί ως βυζαντινός χριστιανικός καθεδρικός ναός της Πόλης. Σε αυτό το διάστημα, μονάχα περί τα έτη 1204 - 1261, λειτουργεί ως ρωμαιοκαθολικός ναός. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης μετατρέπεται σε ισλαμικό τέμενος, ενώ το 1934 μεταβάλλεται σε μουσειακό χώρο, γνωστός ως Ayasofya Müzesi. Στις 10 Ιουλίου 2020, ανακοινώνεται η δεύτερη σημαντική ιστορικά μετατροπή του ναού σε ισλαμικό τέμενος, από τον πρόεδρο της Τουρκίας.

Σύμφωνα με ιστορικές πηγές, απαρτίζεται από μια ξυλόστεγη βασιλική, τρίκλιτη ή πεντάκλιτη. Στο εσωτερικό του ναού φυλάσσονταν ιερά κειμήλια μεγάλης αξίας, από χρυσό ή ασήμι. Υπολογίζεται πως είχε εύρος 52 μ., αποτελούταν από ένα κεντρικό κλίτος και τέσσερις διακριτούς διαδρόμους.

Πρόκειται για μια από τις κορυφαίες δημιουργίες της βυζαντινής ναοδομίας και αρχιτεκτονικής, με πρωτοποριακό σχεδιασμό και αρχιτεκτονική σύνθεση. Αποτέλεσε σύμβολο της πόλης, τόσο κατά τη βυζαντινή όσο και κατά την οθωμανική περίοδο. Ο ναός, όπως είναι γνωστός σήμερα, ξεκίνησε να ανεγείρεται το 532 και εγκαινιάσθηκε στις 27 Δεκεμβρίου του 537, επί βασιλείας Ιουστινιανού Α΄, από τους μηχανικούς Ανθέμιο από τις Τράλλεις και Ισίδωρο από τη Μίλητο. Στο ίδιο σημείο, επί του πρώτου λόφου της Κωνσταντινούπολης και σε μικρή απόσταση από το Μέγα Παλάτιον και τον Ιππόδρομο της πόλης, είχαν χτιστεί παλαιότερα δύο ακόμα ναοί που καταστράφηκαν, επίσης, από πυρκαγιά.

Σύμφωνα με το θρύλο, ο Ιουστινιανός, κατά την εγκαινίαση του ναού, αναφώνησε «Δόξα τω Θεώ τω καταξιώσαντί με τοιούτον έργον επιτελέσαι. Νενίκηκά σε, Σολομών!», φράση η οποία υποδηλώνει το θαυμασμό του για το μνημείο αυτό, το οποίο ήταν πιο θαυμαστό από τον Ναό του Σολομώντα στα Ιεροσόλυμα.

Για την ανέγερση του ναού δαπανήθηκαν πάνω από τριακόσια εκατομμύρια χρυσών δραχμών. Τα "θυρανοίξια" της Αγίας Σοφίας ακολούθησαν διανομές χιλιάδων ελαφιών, βοών, προβάτων και ορνίθων και χιλιάδων μονάδων σίτου στους φτωχούς, δωρεές που ακολούθησαν πολυήμερη πανήγυρη.

Στο προαύλιο του ναού λέγεται πως υπήρχε κρήνη, στην οποία υπήρχε η καρκινική φράση «ΝΙΨΟΝΑΝΟΜΗΜΑΤΑΜΗΜΟΝΑΝΟΨΙΝ» (νίψον ανομήματα μη μόναν όψιν,που σημαίνει «ξέπλυνε τις αμαρτίες σου και όχι μόνο το πρόσωπό σου»). Η φράση αυτή μπορεί να αναγνωσθεί και ανάποδα (από δεξιά προς τα αριστερά), καταφέρνοντας να αποδώσει τις ίδιες λέξεις, άρα και το ίδιο νόημα.

Ο ναός ακολουθεί τον αρχιτεκτονικό ρυθμό της βασιλικής με τρούλο, ενώ συνδυάζει στοιχεία της πρώιμης βυζαντινής ναοδομίας, σε πολύ μεγάλη κλίμακα. Αρχιτεκτονικές επιρροές της Αγίας Σοφίας εντοπίζονται σε αρκετούς μεταγενέστερους ορθόδοξους ναούς αλλά και σε οθωμανικά τζαμιά, όπως στο τέμενος του Σουλεϊμάν και στο Σουλταναχμέτ τζαμί. Εκτός από τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό της, η Αγία Σοφία ξεχωρίζει επίσης για τον πλούσιο εσωτερικό διάκοσμό της, ο οποίος, βέβαια, υπέστη σοβαρές καταστροφές κυρίως από τους Τούρκους κατακτητές, κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής κυριαρχίας.

Ο κυρίως χώρος του ναού ομοιάζει με σχήμα κύβου. Τέσσερις τεράστιοι πεσσοί, (κτιστοί τετράγωνοι στύλοι), που απέχουν μεταξύ τους ο ένας από τον άλλο 30 μ., στηρίζουν τα τέσσερα μεγάλα τόξα πάνω στα οποία εδράζεται ο τρούλος, με διάμετρο 31 μέτρων. Ο τρούλος δίνει την εντύπωση ότι αιωρείται εξαιτίας των παραθύρων που βρίσκονται γύρω στη βάση του. Κατά τον ιστορικό Προκόπιο « ...δίνει την εντύπωση ότι είναι ένα κομμάτι ουρανού που κρέμεται στη γη...».

Πρόκειται για ορθογώνιο οικοδόμημα μήκους 78,16 μ. και πλάτους 71,82 μ. κτισμένο στη ΝΔ. πλευρά του πρώτου λόφου της Πόλης με κατεύθυνση ΝΑ. Περιβάλλεται από δύο αυλές την βόρεια και την δυτική καλούμενη και αίθριο. Συνορεύει με τα Πατριαρχικά κτίρια τα οποία συνδέονταν με το Αυγουσταίο, τη μεγάλη δηλαδή πλατεία όπου βρισκόταν το λαμπρό από πορφυρό μάρμαρο άγαλμα της Αυγούστας Ελένης. Στο κτίσιμο της Αγιά Σόφιας εργάστηκαν περίπου 600 άτομα.

Εσωτερικά ο Ναός διαιρείται από δύο κιονοστοιχίες εξαρτώμενες από τους πεσσούς σε τρία κλίτη. Ο όλος Ναός αποτελείται από τα εξής μέρη:

Υπαίθρια μαρμαρόστρωτη και περίστυλη αυλή στο μέσον της οποίας ήταν η "κομψή φιάλη" η μαρμάρινη κρήνη που έφερε με την ονομαστή καρκινική επιγραφή. Στο αίθριο επίσης φέρονται κάποια ίχνη οικοδομήματος.

Τον Έξω και κυρίως νάρθηκα. Πέντε πύλες από το αίθριο οδηγούν στον έξω νάρθηκα και από αυτόν άλλες πέντε πύλες οδηγούν στον εσωτερικό νάρθηκα, από τις οποίες η μεσαία πύλη λέγεται και Μεγάλη ή Ωραία Πύλη. Από τον έσω νάρθηκα εννέα πύλες, τρεις ανά κλίτος οδηγούν στον κυρίως Ναό. Οι τρεις μεσαίες εξ αυτών ονομάζονται Βασιλικές πύλες επειδή από αυτές έμπαινε ο Αυτοκράτορας κατά τις επίσημες τελετές. Και οι δύο νάρθηκες καταλαμβάνουν περίπου το ίδιο πλάτος του Ναού με μικρό μήκος εισόδου ο καθένας. Εκατέρωθεν του νάρθηκα διασώζονται προσαρτήματα μεγάλης ιστορικής σημασίας. Υπάρχει το Προπύλαιο του Νάρθηκα ή Ωραία Πύλη που από τον 10ο αιώνα ήταν η κύρια είσοδος στον Ναό. Δεξιά του προπυλαίου ήταν το αποδυτήριον (μητατώριον) όπου ο Αυτοκράτορας κατά την είσοδό του άλλαζε το τζιτζάκιο και φορούσε το σαγίο. Πάνω από τον έσω νάρθηκα είναι ο γυναικωνίτης, εξ ου και το όνομα "νάρθηξ γυναικωνίτιδος" η είσοδος στον οποίο οδηγούσε άλλο προαύλιο της Β. πλευράς (στο σχέδιο κάτω πλευράς).

Τον κύριο ναό. Η είσοδος στον κυρίως Ναό, όπως προαναφέρθηκε, απότελούταν από τρεις Βασιλικές πύλες και έξι, ανά τρεις εκατέρωθεν, του εσωτερικού νάρθηκα. Ο κυρίως Ναός χωρίζεται σε τρία κλίτη (στοές θα λέγαμε σήμερα), των οποίων το μεσαίο είναι διπλάσιου πλάτους των εκατέρωθεν. Το εσωτερικό σχέδιο είναι απλό. Τέσσερις πεσσοί, κτιστοί στύλοι, συνδέονται μεταξύ τους με υπερώα τόξα στα οποία και φέρονται επιθόλια τόξα συναποτελώντας έτσι μια περιμετρική βάση επί της οποίας και εδράζει ο τεράστιος θόλος. Η περιμετρική βάση φέρει πλήθος στυλιδίων υπό μορφή παραθύρων από τα οποία και ολόκληρος ο Ναός βρέχεται από το φως. Η όλη κατασκευή παρουσιάζει πράγματι την εντύπωση μια αρμονίας φωτός και αρχιτεκτονικής. Τα 100 αυτά παράθυρα, 40 επί της στεφάνης του θόλου και τα υπόλοιπα στα ημιθόλια, τις κόγχες και τους τοίχους προσδίδουν την εικόνα της ανακρέμασης του θόλου από τον ουρανό, οι δε ακτίνες του Ήλιου που εισέρχονται στο χώρο δίνουν την εντύπωση να άγονται από τους ουρανούς. Γενικά τα τόξα, τα ημιθόλια και ο εκπληκτικός θόλος στηρίζονται στους τέσσερις πεσσούς οι λίθοι των οποίων φέρονται στερεωμένοι με χυτό μόλυβδο και σιδερένιους μοχλούς. Στη δε κατασκευή του θόλου έχουν χρησιμοποιηθεί ελαφρόπετρες από τη Ρόδο που φέρουν την επιγραφή "Μεγάλης Εκκλησίας του Κωνσταντίνου". Εξωτερικά και επί της κορυφής του θόλου φερόταν ο μέγας "ερυσίπτολις σταυρός" (=έρεισμα της πόλης), που έχει αντικατασταθεί με την ημισέληνο.

Μετά τη μετατροπή του ναού σε μουσουλμανικό τέμενος προστέθηκαν τέσσερις μιναρέδες.

Ο ναός αποτέλεσε σε όλη τη διάρκεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας την έδρα του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως και υπήρξε ο σημαντικότερος ναός της Ορθόδοξης εκκλησίας.

Κατά την περίοδο των Σταυροφοριών και συγκεκριμένα την περίοδο 1204-1261, ο ναός έγινε Ρωμαιοκαθολικός και μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453 μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος. Αυτές τις περιόδους η Αγία Σοφία υπέστη τεράστιες ζημιές, ιδιαίτερα κατά την διάρκεια της άλωσης από τους Φράγκους.

Επιπλέον, κατά την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας πραγματοποιήθηκαν στο ναό σημαντικές καταστροφές, καθώς ασβεστώθηκαν οι τοιχογραφίες εξαιτίας της ισλαμικής θεώρησης της απεικόνισης του ανθρώπινου σώματος ως βλασφημίας. Ο ναός με την σπουδαία αρχιτεκτονική του αποτέλεσε πρότυπο για την κατασκευή διαφόρων τεμενών, ανάμεσα στα οποία βρισκόταν και το Μπλε Τζαμί.

To 1934, o Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, στα πλαίσια του εκσυγχρονισμού της Τουρκίας, μετέτρεψε το ισλαμικό τέμενος σε μουσείο. Μέχρι τον Ιούλιο του 2020, το κτίριο συνέχισε να λειτουργεί ως μουσείο, όπου, μάλιστα, λάμβαναν χώρα και πολιτιστικές εκδηλώσεις, ορισμένες από τις οποίες ξεσήκωσαν θύελλα αντιδράσεων, καθώς θεωρήθηκαν μη αρμόζουσες για το συγκεκριμένο ιστορικό χώρο. Έως σήμερα, η UNESCO μεριμνά για τη διάσωση των ψηφιδωτών του ναού.

Στις 10 Ιουλίου 2020, το Συμβούλιο της Επικρατείας της Τουρκίας αποφάσισε υπέρ της δυνατότητας μετατροπής του ναού σε τέμενος. Ο πρόεδρος της Τουρκίας, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, υπέγραψε τη σχετική απόφαση. Σε διάγγελμά του ο Τούρκος πρόεδρος προανήγγειλε ότι η πρώτη μουσουλμανική προσευχή θα πραγματοποιηθεί στις 24 Ιουλίου, ενώ ανέφερε πως το κτίριο θα παραμείνει ανοιχτό σε όλους τους μουσουλμάνους, τους χριστιανούς και τους ξένους, που επιθυμούν να το επισκεφτούν. Το «πράσινο φως» είχε δώσει νωρίτερα με απόφασή του, το Συμβούλιο της Επικρατείας, το κορυφαίο διοικητικό δικαστήριο της Τουρκίας, ακυρώνοντας το προεδρικό διάταγμα του Κεμάλ Ατατούρκ.

Κατά της μετατροπής είχαν ταχθεί εξ αρχής πολιτικές και θρησκευτικές αρχές των ΗΠΑ, της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Ρωσίας, ενώ και η UNESCO εκφράζει την αντίθεση της, συγκαταλέγοντας το συγκεκριμένο μνημείο, ήδη από το 1985, στον Κατάλογο Μνημείων Παγκόσμιας Κληρονομιάς. Την έντονη αντίθεση και ανησυχία σχετικά με την μετατροπή σε τέμενος, είχε εκφράσει ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος, καθώς και ο Πατριάρχης Μόσχας Κύριλλος.

Η τελευταία λειτουργία τελέστηκε στις 29 Μαΐου του 1453.

Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ΙΑ Παλαιολόγος, αφού προσευχήθηκε μαζί με το λαό και ζήτησε συγγνώμη για λάθη που πιθανόν έκανε, έφυγε για τα τείχη, όπου έπεσε μαχόμενος.